انسان موجودی اجتماعی است واعمال ورفتارهای او متأثر از آداب ورسوم وقوانین اجتماعی است. انسان بدون تعلق به گروه ، احساس امنیت نمی کند و به تنهایی برای استفاده از طبیعت به منظور ارضای نیازهایش ، توان کافی ندارد..
ریشه های روان درمانی گروهی ، در اعماق تاریخ بشر نهفته است. انسان ، از بدو تولد در گروه زندگی کرده است وبیشتر اعمال خود را از قبیل کار وعبادت به صورت گروهی انجام داده است. انسان ، به عنوان یک موجود اجتماعی ، به تعلق ، مورد قبول واقع شدن ، ارزش یافتن و مورد طلب و خواست بودن محتاج است. اگر این نیازها برآورده نشود ، انسان بیمار می شود. به عبارت دیگر ، سلامت عمومی انسان ، وابسته به روابط گروهی است. گروه های درمانی ، وقتی برای انسان ضرورت پیدا می کنند که گروه های طبیعی موجود در زندگی او از برآوردن نیازهایش عاجز باشد (ثنایی ، 1374) .
مسمر[1]که در پیدایش وگسترش گروه درمانی سهم به سزایی داشت ، به وجود نیروی مرموز مغناطیس حیوانی در بدن انسان معتقد بود و برای اولین بار با استفاده از تلقین ، بیماران روانی را به صورت گروهی درمان کرد. اولین کوشش ها در زمینه گروه درمانی به وسیله پراتز [2] انجام گرفت. او در سال 1905 میلادی از روش گروهی برای آموزش دستورات بهداشتی به معلولین در یکی از بیمارستان های شهر بوستون استفاده کرد.
مورنو [3] ، یکی از با نفوذترین افراد در زمینه روان درمانی گروهی است . وی درسال 1931میلادی ، واژه ی " گروه درمانی " ودر سال 1932 میلادی واژه ی " روان درمانی گروهی " را ارائه داد . مورنو ضمن مخالفت با رفتارگرایی وروانکاوی ، تحلیل های فروید [4] راکافی ندانست واز روش نمایش روانی واجتماعی در درمان بیماران استفاده کرد. به نظر او برای بهتر فهمیدن مشکلات روانی بیماران، باید به گروهی که این عده درآن کار می کنند توجه شود ( شفیع آبادی ، 1381).
تعریف گروه ومشاوره گروهی
یالوم[5] (1957) در بحث از گروه به عنوان جهان اجتماعی کوچک ، چنین می گوید : گروه عبارت است از جمعی با حداقل محدودیت های ساختی به صورت یک جهان کوچک ومتشکل از اعضای متعامل آن .
کلمه گروه معانی وکاربردهای متعددی دارد وبا کلماتی نظیر توده ، انبوه خلق ، اجتماع، سازمان ، و دسته مترادف به کار می رود. گروه از نظر لغوی به معنی جماعت،انجمن،جمعیت،جمعی از مردم ، دسته ای ازحیوانات وطایفه یا قبیله است. گروه تعاریف گوناگون در جامعه شناسی و روان شناسی اجتماعی دارد . این تعاریف نکات مشترک ودرعین حال تفاوت هایی دارند که از آن ها نتیجه می شود که گروه تجمع دو نفر یا بیشتر است که هدف مشترک وکنش و واکنش دارند، به نیازهای یکدیگر وارضای آن ها علاقه مندند، از قوانین ومقررات معینی تبعیت می کنند، تفاهم و صمیمیت، بین آنان حاکم است ، و برای رسیدن به اهداف مشترک وحدت عمل دارند.
مشاوره گروهی، عبارت است ازیک فرآیند دوجانبه انسانی که درآن مشاور ویک گروه همسان به بررسی مشکلات ، احساسات ، نگرش ها وارزش ها می پردازند وکوششی است درجهت تعدیل واصلاح نگرش ها وادراکهای فرد، تا بتواند در مورد مسائل ومشکلات تکاملی خود ، بهتر وموثرتر اقدام کند (نوابی نژاد،1370).
کوهن[6] (1964) مشاوره گروهی را این چنین تعریف می کند: فرآیندی انسانی پویا ، که در آن تکنیک های مشاوره در مورد افراد بهنجار ، به کار گرفته می- شود واعضای گروه به همراه مشاور فعالانه به بررسی مشکلات واحساسات خود می پردازند.
مشاور گروهی، یک سلسله فعالیت های سازمان یافته وتعامل بین افراد گروه است که دریک زمان ودریک مکان به خاطر حل مشکل معین ویا گفت وگو درباره ی مسائل متعدد انجام می- گیرد.
ماهلر[7]( 1969) ، مشاوره گروهی را چنین تعریف می کند : فرآیندی که درآن اعضای گروه ، ازطریق تعامل با یک دیگر به خودشناسی نائــل می شوند و در محیطی سرشار از احترام متقابل، آزادانه به بیان مسائل می پردازند.
گروه های مشاوره وروان درمانی از نوع گروه های کوچک هستند ، که درآن ها به درمان مشکلات روانی داوطلبان کمک می شود. اعضای گروه مشکلی دارند و برای دریافت کمک و توصیه های درمانی مراجعه می کنند. در این گروه ها ، کار از ارائه اطلاعات صرف فراتر می رود. مشاور بایــد رابطه حسنه مشاوره ای با مراجعان برقرار سازد وجوی مملو از اعتماد واحترام وتفاهم به وجود آورد تا افراد گروه به تدریج مسائل خود را مطرح سازند و با بهره گیری از بازخوردی که ازدیگران دریافت می دارند ، به حل مشکلاتشان موفق شوند (شفیع آبادی،1381).
از تعاریف فوق چنین برمی آید که اولین هدف مشاوره ای گروهی ، حل مشکل مراجعان است که در آن با کمک از توانایی های افراد ، آن ها را درجهت یافتن راه حلی کمک می کند. نکته ی دیگر که دراین تعاریف قابل توجه است ، محور قرار دادن اعضای گروه است به طوری که مشاور از هرگونه پیش داوری درخصوص مراجع اجتناب نموده واتخاذ هرگونه تصمیمی ، درجریان جلسات به عمل آید ( خدایی،1385).
اهداف مشاوره گروهی
هدف ، از نظر لغت به معنی نشانه ومقصد وآن چیزی است که آدم برای رسیدن به آن می- کوشد . هدف ، ایجاد انگیزه می کند وبه فرد نیروی انجام کار می دهد. هرگروه ، هدف یا اهدافی دارد واعضا در صدد هستند به آن برسند. وجود هدف، باعث تداوم گروه می شود وگروه های بی- هدف به زودی متلاشی می گردند (شفیع آبادی، 1381).
هرسن شن [8] ،(1376) ، اهدافی را برای گروه ها عنوان کرده است که از این قرارند :
1.ارتقاء : دریک موقعیت گروهی ، شرکت کنندگان می توانند به کشف توانایی هایشان نسبت به حوادث وروابط بین گروه بپردازند. آن گاه آن ها می توانند درک جدیدی را که به آن دست می یابند در زندگی مورد استفاده قرار دهند.
2.تسهیل : مراحل گذار رشد را که فرد با آن ها روبرو می شود، می توان از طریق مشاوره گروهی تسهیل کرد. درمان جویان، پاسخ هایشان را به مرحله ی گذار در گروه بیان می کنند. مشاوره گروهی ، محیطی امن را برای بررسی این پاسخ ها و تعیین این که کدام پاسخ ها برای شرکت کنندگان مفیدتراست، فراهم می کند.
3.پیشگیری : مشکلات بالقوه را می توان در محیط گروهی کشف کرد و به آن پرداخت. مشاوران، می توانند مهارت هایی راکه از به وجود آمدن مشکلات جلوگیری می کند در گروه ارائه دهند ودر میان درمان جویان اعمال کنند.
4.جبران : مشکلات تشخیص داده شده را می توان به طور گروهی درمان کرد. اعضای گروه حمایت که با مشکل مشابهی روبه رو هستند ، این فرصت را برای هم ایجاد می کنند که مشکل وراه حلش را در تماس با واقعیت ملموس روابط گروه بیان کنند ، واین توان را برای اعضا به وجود می آورند که به کمک هم دیگر دربیرون از گروه نیز ادامه دهند. به این دلیل ، مشاوره ی گروهی روشی موثر برای جبران مشکل است.
5.توان بخشی : مشاوره ی گروهی می تواند در کمک رسانی به درمانجو برای سازگاری با ناتوانایی های دراز مدت به کارآید. مشاوران، قادرند تکنیک های سازگاری ویژه ای را ارائه دهند واعمال آن ها را در گروه نظارت کنند.
به طور کلی مشاوره گروهی فرصتی فراهم می آورد که :
1- فرد درباره ی مسائل ومشکلاتش صحبت کند؛
2- احساساتش را درگروه بروز دهد وباز خورد دریافت کند؛
3- به تعیین طرز تلقی وگرایش دیگران نسبت به خود موفق گردد.
بنابراین ، فرد از طریق مشارکت در گروه می تواند مهارت های اجتماعی خود را تقویت کند و روابط بهتری با دیگران داشته باشد .
مشاوره گروهی ، شرکت کنندگان را قادر می سازد با دیگر اعضای گروه ، شبکه ای اجتماعی تشکیل دهند که بتوانند به منزله ی مبنایی برای تغییر محیط عمل کنند. درمان جویان گروهی می توانند از تعامل متقابل گروهی برای افزایش درک و پذیرش ارزش ها و هدف ها استفاده کنند و رفتارها و نگرش های معینی را یاد بگیرند یا کنار بگذارند (خدایی،1385).
انتخاب اعضای گروه
گرچه مشاوره ی گروهی متمرکز برنیاز اعضای آن است ، اما اهمیت عضویت گروهی را در موفقیت وسازگاری فرد با گروه نمی توان دست کم گرفت . رمز موفقیت گروه در انتخاب اعضای آن است. ملاک های انتخاب اعضای گروه ازاین قرار است :
1.علاقه ی مشترک ؛
2.داوطلب بودن یا مراجعه ی شخصی؛
3.اشتیاق به شرکت درفرآیند گروه ؛
4.قابلیت شرکت درفرآیند گروه.
یکی از ملاک های متداول برای انتخاب اعضای گروه، علاقه ی مشترک اعضای بالقوه ی آن به یک مشکل ، ناراحتی، یا موضوع مشابه است.
بسیاری از نویسندگان از جمله واگنر[9]( 1976)؛ اولسن[10] (1977) ؛ و بلکر ، جانسون [11]و بتیس (1982) معتقدند که بهترین عضو گروه ، عضوی است که خودش به دنبال گروه آمده باشد. شرکت در مشاوره ی گروهی باید با انتخاب خود اعضا باشد. حق انتخاب، حقوق مراجع را تضمین می کند. اگرشرکت در مشاوره ی گروهی ، انتخاب خود مراجع باشد ، انگیزه های او را برای مشاوره افزایش می دهد(به نقل از گیبسون ومیتل[12]، 1373).
ممکن است اعضای بالقوه ی گروه دربعضی موارد فوق توان یا میل به ارتباط با دیگران یا رابطه برقرار کردن وکمک به آن ها باشند. با توجه به خلق وخوی اشخاص ، مشخص است که همگان عضو مناسب گروه نمی توانند باشند. به طور خلاصه ، اگر قرار است کسی از تجارب گروهی بهره مند شده و در آن فعال باشد ، باید ازتوانایی و قابلیت های خاصی برخوردار باشد (گیبسون ومیتل[13]، 1373 ).
مراحل مشاوره گروهی
مشاوره گروهی ، از دیدگاه اجرا دارای مراحلی است وتا مرحله ای طی نشود ، نیل به مرحله ی بعدی امکان پذیر نخواهد بود. آگاهی از این مراحل وشناخت آن ها به مشاور گروه امکان می- دهد که در تأمین هدف های هر مرحله کوشش به عمل آورد واعضا را سریع تر و مفیدتر به سوی مراحل بعدی سوق دهد. به نظر ماهلر (1969) مراحل مشاوره گروهی را می توان به شرح زیر برشمرد :
1. مرحله شناسایی ومکاشفه : در این مرحله هریک از اعضا درصددند تا یکدیگر را بشناسند ودریابند که آیا می توانند به یکدیگر اعتماد کنند یا نه . مشاور نقش فعال وحساسی را برعهده دارد وبه بازگو کردن قوانین گروه وحصول توافق بین اعضا اقدام می کند. در این مرحله ، هم چنین اعضا به هم معرفی می گردند وهدف های تشکیل گروه از دیدگاه کلیه اعضا مشخص می شود. مباحث گروه معمولاً سطحی است وبیشتر بر شناسایی اعضا متمرکز می باشد. عواملی نظیر نوع گروه ، خصوصیات اعضا وشیوه رهبری گروه ، در چگونگی طی مرحله مکاشفه موثرند.
2. مرحله انتقال : پس از طی مرحله مکاشفه با موفقیت وایجاد امنیت واعتماد ، هریک از اعضای گروه معمولاً بحث درباره ی مشکل خود را آغاز می کنند. ابراز مشکل با نوعی شک وتردید همراه می باشد. زیرا روابط اعضا آن طوری که باید و شاید ، هنوز عمیق نشده است. نقش مشاور دراین مرحله حساس است و باید اعضا را به گویایی و بحث درباره ی مشکل ، تشویق کند و افکار و احساسات آنان را منعکس سازد وجریان گروه را تداوم بخشد.
3. مرحله عمل وفعالیت یا سازندگی : پس از عمیق تر شدن روابط واعتماد به یکدیگر وطرح مسائل ومشکلات، تلاش و فعالیت برای حل آن ها آغاز می گردد. بدین معنی که اعضا به بحث می نشینند و فارغ از هرگونه عامل مزاحمی سعی می کنند مددکار یکدیگر باشند. باید سعی شود از کسانی که در مواجهه با مشکلاتشان حالتی مضطرب و نگران دارند حمایت به عمل آید.
4. مرحله پایان : سرانجام گروه به جایی می رسد که باید به طور موقت یا برای همیشه به کارش پایان داده شود. بهترین زمان برای خاتمه دادن به جلسات مشاوره گروهی ، هنگامی است که گروه به هدف های تعیین شده نائل آمده باشد. به هنگام پایان دادن به هر جلسه مشاوره گروهی ، باید خلاصه ای از محتوای بحث توسط خود مشاور ویا به کمک اعضا بیان گردد ومسیر فعالیت جلسه آینده گروه مشخص شود.
[1] Mesmer
[2] Pratz
[3] Moreno
[4] Freud
[5] Yalom
[6] Koohen
[7] Mahler
[8] Hersensian
[9] Wagner
[10] Olsen
[11] Blaker & Jahnson
[12] Gibson & Mithell
[13] Gibson & Mithell